Kamienie milowe w rozwoju dziecka – na co zwrócić uwagę?

Spis treści:

• Rozwój dziecka pod lupą
• Kamienie milowe w rozwoju dziecka 0-3 miesiące
• Kamienie milowe w rozwoju dziecka 4-7 miesięcy
• Kamienie milowe w rozwoju dziecka 8-12 miesięcy
• Kamienie milowe w rozwoju ponad rocznego dziecka

Rozwój dziecka pod lupą

Rozwój dziecka, zwłaszcza w pierwszych latach życia, jest niezwykle dynamiczny. Czasami z dnia na dzień widać, jak maluch nabywa nowych umiejętności, wydaje nowe dźwięki, coraz sprawniej się porusza etc. Uznaje się, że jest w tym wszystkim pewien schemat – tzn. ów rozwój jest procesem dość przewidywalnym. Co ważne, przewidywalnym zarówno pod względem kolejności pojawiających się umiejętności, jak i w kontekście wieku malucha (tzn. kiedy można zakładać, że daną kompetencję posiądzie). Właśnie na tej sekwencji opierają się opisy poszczególnych kamieni milowych w rozwoju dziecka. Powstały bowiem dokładne klasyfikacje, które zaznaczają, co w określonym momencie dziecko powinno umieć. Klinicyści stosują je m.in. w celu oceny, czy rozwój przebiega typowo i bez zakłóceń, a jeśli się pojawiają – w jakim obszarze warto rozpocząć baczniejsze obserwacje lub od razu odpowiednią diagnostykę.

Co jednak istotne, warto opisany tu schemat traktować jako swego rodzaju ramy. Tak to wygląda generalnie u większości dzieci, lecz „większość” – to nie wszyscy. Pewne odchylenia mogą się zdarzać, mogą pojawić się trudności z określonymi tylko czynnościami lub dziecko „przeskoczy” przez daną fazę od razu do kolejnej. W dużej mierze są to kwestie wrodzone, w tym także temperamentalne, jak i środowiskowe – zależą od rodzaju stymulacji, jakiej podlega dziecko, osobowości rodziców, statusu społeczno-ekonomiczny, kultury etc. Przy ewentualnej ocenie dziecka, trzeba wziąć to wszystko pod uwagę i – co najważniejsze z perspektywy rodziców – zachować spokój. Jeżeli pojawiają się jakieś wątpliwości czy obawy, warto omówić je ze specjalistą, lecz przede wszystkim trzeba dać swojemu dziecku czas na indywidualne wzrastanie – w takim tempie, w jakim to ono samo potrzebuje.

Tym bardziej, że ów rozwój jest ogromnym wyzwaniem i dotyczy właściwie wszystkich sfer:

• motoryki dużej,
• motoryki małej,
• komunikacji (mówienia i rozumienia języka),
• funkcji społeczno-emocjonalnych,
• sfery poznawczej (w tym np. rozwiązywania problemów, utrzymywania uwagi etc.). [1,3]

Warto każdemu z tych obszarów poświęcić należytą uwagę, tzn. zarówno obserwować, jak i wspierać dziecko w osiąganiu kolejnych kamieni milowych w rozwoju. Bez nadmiernych wymagań i presji, ale z odpowiednim dla dziecka poziomem stymulacji – na czym zatem warto się w tym obszarze oprzeć?[1]

Kamienie milowe w rozwoju dziecka 0-3 miesiące

W pierwszym miesiącu życia dziecko dopiero zaczyna przyzwyczajać się do świata poza brzuchem mamy. Wszystko jest nowe, a jego ciało nie ma jeszcze pełnej sprawności – przykładowo wzrok zaczyna być w pełni sprawny dopiero około 3.-5. tygodnia życia. Nie wszystkie tego typu procesy są zatem widoczne na pierwszy rzut oka, lecz nie zmienia to faktu, że dzieje się bardzo wiele! Do kamieni milowych w rozwoju noworodka (czyli dziecka w 1. miesiącu życia) zalicza się:

• odrywanie brody od podłoża w momencie, gdy leży na brzuszku i przez chwilę potrafi ją utrzymać;
• gdy leży na plecach – odwracanie głowy;
• pozycja ciała wciąż jest zgięciowa, choć powoli widać ruchy rozprostowujące kończyny;
• trzymanie dłoni zaciśniętych w pięści zaraz przy twarzy;
• efektywne ssanie piersi lub butelki oraz odruch ich poszukiwania;
• zainteresowanie czarno-białymi planszami, przedmiotami, książeczkami;
• zauważanie światła;
• podążanie oczami za twarzą;
• rozpoznawanie głosu mamy;
• gdy coś go wystraszy lub zaniepokoi, reakcją jest krzyk;
• wydawanie gardłowych odgłosów;[1]
• występuje Odruch Moro – energiczny odrzut ramion i nóg, a następnie ich zgięcie i przybliżenie do ciała w ruchu obejmującym (zwykle jest to reakcja na silne bodźce);
• obecny jest także odruch chwytny – gdy dziecko zostanie podrażnione od wewnętrznej strony dłoni, naturalnie zaciska palce i przywodzi kciuk.[2]

W 2. miesiącu życia maluch potrafi już unosić dość wysoko głowę, gdy leży na brzuchu, potrafi także utrzymać w dłoni grzechotkę.[2] Gdy widzi pierś lub butelkę – otwiera usta. Jest też o wiele bardziej uważny na dźwięki, potrafi śledzić wzrokiem większe przedmioty (zwłaszcza w linii poziomej, najlepiej obiekty czarno-białe lub w innych kontrastowych barwach). Do tego odwzajemnia uśmiech, grucha, wydaje pierwsze dźwięki, przypominające samogłoski, np. „a” lub „e”, które często łączą się z „ch” („che”, „eche”).[3]

Jeśli zaś chodzi o dziecko 3-miesięczne, kiedy znajduje się w pozycji na brzuchu, potrafi już podeprzeć się na przedramionach, umie przewracać się na jedną ze stron, szerzej otwiera dłonie i zaczyna interesować się swoimi palcami, wkładając przy tym ręce do ust. Potrafi też potrząsać grzechotką włożoną do ręki. Co więcej, potrafi podążać wzrokiem nie tylko w poziomie, lecz nawet po okręgu. Chętnie spogląda też na przechodzące obok osoby, przygląda się ludziom, którzy mówią, a także zabawkom. Co istotne dla rodziców, zaczyna również wokalizować i chichotać, zwłaszcza kiedy się do niego mówi. To bardzo ważny etap, ponieważ – jeśli kamienie milowe w rozwoju osiągane są zgodnie z opisanym tu schematem – maluch coraz bardziej zaczyna nawiązywać interakcje z otoczeniem.[1,3]

Kamienie milowe w rozwoju dziecka 4-7 miesięcy

W 4. miesiącu życia sporo zmienia się w zakresie ruchu, m.in. w momencie odpowiedniego podparcia tułowia, maluch może już siedzieć. Umie też podpierać się na nadgarstkach oraz przewraca się z brzucha na plecy. Jeśli zaś chodzi o motorykę małą, zazwyczaj w tym czasie dłonie dziecka są już otwarte i maluch najchętniej cały czas chciałby nimi po coś sięgać. Może chwytać już ubrania, a w czasie jedzenia – na krótko chwyta butelkę lub pierś. Bez problemu pracuje także mechanizm na linii ręce-usta i dziecko swobodnie wkłada do buzi różne przedmioty. Co więcej, gdy zobaczy lub usłyszy przyjemne dla niego bodźce, reaguje uśmiechem. Potrafi też głośno się śmiać, często wokalizuje, kieruje już wzrok w stronę usłyszanych dźwięków, a kiedy słyszy opiekunów – łatwiej mu się uspokoić i przestać płakać. [1,3]

Kolejne kamienie milowe w rozwoju dziecka pojawiają się w 5. miesiącu jego życia. Wtedy zwykle dziecko może już siedzieć (z podpartą miednicą), a przy przewracaniu do przodu potrafi stawiać swoim ciałem opór. Potrafi włożyć dany przedmiot do ust jedną ręką, a wyjąć drugą. Chętnie sięga też po wiszące przedmioty i może je chwycić. Dziecko jest już wtedy zainteresowane także spadającymi przedmiotami, np. łyżeczką ze stołu – spogląda na nią, nawet jeśli trzeba do tego odwrócić głowę. Jeśli zaś chodzi o emocje, w rodzicach na pewno wiele ich wzbudza fakt, że dziecko zaczyna już w tym czasie reagować na swoje imię. Mówi też coraz więcej fraz, np. „a gu”, do tego piszczy, a złość umie wyrażać nie tylko płaczem, lecz także innymi odgłosami. [1,3]

Dużym wydarzeniem dla wielu opiekunów jest moment, gdy dziecko kończy pół roku. Nic dziwnego – jest to już spory odcinek czasu, rodzice i dziecko coraz lepiej się znają oraz rozumieją, a maluch coraz intensywniej łapie kontakt i komunikuje się z otoczeniem. Jeśli chodzi o kamienie milowe w rozwoju dziecka w 6. miesiącu życia, przede wszystkim należy wymienić:

• coraz częstsze próby siadania, które dodatkowo są coraz stabilniejsze, a maluch może podpierać się w tym czasie dłońmi;
• dziecko piwotuje – czyli obraca się na brzuchu po okręgu;
• gdy leży na brzuszku, może też przenieść cały ciężar ciała tylko na jedną rękę, a drugą próbować coś chwycić;
• umie przekładać przedmioty z ręki do ręki;
• może trzymać dwa przedmioty jednocześnie;
• samo zaczyna jeść;
• gdy widzi swoje odbicie w lustrze, wokalizuje, uśmiecha się i chętnie go dotyka;
• intensywnie potrząsa, uderza i rzuca zabawkami;
• zdejmuje chusteczkę położoną mu na twarzy;
• wyraża też wiele spółgłosek, często je powtarzając;
• interesuje się innymi niemowlętami;
• odróżnia znajomych i obcych, a przed tymi drugimi okazuje zwykle lęk. [1,2,3]

W 7. miesiącu życia wszystkie te umiejętności są szlifowane, przykładowo siedzenie jest już wtedy stabilne, nawet bez podtrzymywania. Poza tym, maluch umie rozkładać ręce na boki, gdy chce złapać równowagę. Duże różnice widać także w zabawie – m.in. dziecko potrafi znaleźć przedmiot, który został częściowo ukryty, a gdy ktoś wypowiada nazwę znanej mu zabawki czy innego przedmiotu, patrzy w ich stronę i w pewnym sensie potrafi też prosić o pomoc. Jeśli np. chce, by rodzice pomogli mu z jakąś zabawką, patrzy najpierw na nią, później na opiekuna i znów na zabawkę – pojawia się zatem rozumienie pewnych ciągów przyczynowo-skutkowych, a także zrozumienie zasad skutecznej komunikacji. Co więcej, w słowniku malucha pojawia się coraz większa liczba wypowiadanych sylab, a gaworzenie się na porządku dziennym. [1,3]

Kamienie milowe w rozwoju dziecka 8-12 miesięcy

Maluch, mając 8 miesięcy, potrafi już przejść do pozycji siedzącej i powoli może przyjmować postawę do raczkowania. Potrafi też przewracać się z pleców na brzuch i odwrotnie, a kiedy trzyma się go za ręce, podciąga się na nich do siadu. Jeśli zaś chodzi o kamienie milowe w rozwoju dziecka 8-miesięcznego w zakresie motoryki małej, m.in. wymienia się: naśladowanie uderzeń określonym przedmiotem czy wyjmowanie mniejszych przedmiotów z kubeczka. Dziecko trzyma już swoją butelkę i palcami je małe elementy pożywienia, jak np. płatki kukurydziane. Potrafi już zakomunikować rodzicom, kiedy ma zły nastrój lub przeciwnie – jeśli jest zadowolone. Reaguje też na pierwsze polecenia, jak np. „Choć tutaj” czy na pytania typu: „Gdzie jest tata?”. Chętnie potrząsa głową, wyrażając tym samym swoje „nie”, podąża wzrokiem za wzrokiem rodzica, a także pojawia się u niego tzw. echolalia (powtarzanie głosek).[1,3]

W wieku 9 miesięcy pojawia się już coraz więcej ruchów, które prowadzą dziecko ku chodzeniu – maluch np. „staje” na stopach i rękach, potrafi też „chodzić” na czterech kończynach, a niektóre maluchy zaczynają raczkować i podciągają się do stania przy meblach. Potrafią też uderzać zabawkami o siebie i chętnie bawią się w ich upuszczanie (oczywiście, rodzic musi je podnosić, by dziecko za chwilę znów upuściło itd.). Reaguje na swoje imię, chętnie dzwoni dzwonkiem i generalnie angażuje coraz więcej dźwięków w komunikację z innymi, w tym także zaczyna naśladować owe dźwięki. Pojawia się też lęk przed rozstaniem z mamą i okazywanie coraz większego przywiązania do niej. [1,2,3]

1. miesiąc to już zwykle sprawne raczkowanie i przechodzenie „przy meblach”, przy wsparciu obu rąk. Gdy maluch jest trzymany za jedną rękę, będzie też potrafił ustać, a trzymany za obie – chodzić. Potrafi też pokazywać na wybrane przedmioty palcem wskazującym, zaczyna pić z kubeczka (w asyście opiekuna, który go przytrzymuje), stara się wkładać małe przedmioty do kubeczków czy butelek, a z zabaw najchętniej wybiera chowanego i głośne: „A kuku!”. Potrafi też machać na pożegnanie i klaskać w dłonie. [1,3]

Kolejny, 11. już miesiąc, jest dalszym doskonaleniem tych umiejętności – stanie i próby chodzenia są coraz stabilniejsze, maluch potrafi już mieszać łyżeczką, coraz uważniej spogląda na obrazki w książkach, podskakuje w rytm muzyki, a czasami nawet stara się daną piosenkę wyśpiewać (choć jest to wciąż bardziej wokalizowanie). W tym okresie pojawiają się już także pierwsze słowa, a dziecko przerywa czynność, kiedy mówi się do niego: „Nie”.[1,3]

O ile skończone pierwsze 6 miesięcy jest „małym świętem”, o tyle roczek zwykle stanowi bardzo ważny symbol i zdecydowanie „święto” z kategorii tych największych. Kamienie milowe w rozwoju dziecka są wtedy bardzo widoczne, a maluch staje się coraz bardziej zaradny i samodzielny. Na co zwrócić szczególną uwagę w tym czasie?

• Dziecko potrafi już stabilnie stać – nogi są szeroko rozstawione, a ręce uniesione.
• Gdy traci równowagę, potrafi bronić się przed upadkiem.
• Niektóre dzieci robią już także pierwsze samodzielne kroki.
• Maluch umie już trzymać kredkę i potrafi nią bazgrać.
• Rozpoczyna też zabawy w budowanie wieży.
• Umie podnieść pokrywkę pudełka, w którym schowana jest zabawka lub inny przedmiot, który go interesuje.
• Pokazuje rodzicom rzecz, którą chce dostać.
• Niektóre gesty dodatkowo wzbogaca wokalizacją, jak np. sięganie.
• Potrafi też odpychać się lub odginać, w celu odmowy.
• Pokazuje przedmioty lub zjawiska, żeby zainteresować osoby obok – oczekuje przy tym reakcji, komentarza, zachwytu etc. [1,3]

Kamienie milowe w rozwoju ponad rocznego dziecka

Kolejne lata to kolejne zmiany. Zmieniają się także proporcje ciała malucha, a przyrost masy ciała i wzrostu stopniowo spowalniają. Rozwój ruchowy, poznawczy i emocjonalny wciąż są jednak bardzo intensywne. Jako kamienie milowe w rozwoju dziecka 18-miesięcznego, przykładowo wymienia się: sprawne bieganie, rzucanie piłką w pozycji stojącej, umiejętność pokazywania pierwszych części ciała, a także posługiwanie się nawet około 10-25 słowami.[1,3]

Niezmiennie należy jednak pamiętać, że jest to pewien bardzo ogólny schemat. Przykładowo nie każde dziecko raczkuje, stąd też coraz częściej mówi się o odrzuceniu tej umiejętności z listy kamieni milowych w rozwoju dzieci. Warto zatem do każdego malucha podchodzić bardzo indywidualnie. Jest w końcu jedyny w swoim rodzaju – tak jak i jego proces rozwojowy!

Źródła:

1. Gerber, J. R., Wilks, T., Erdie-Lalena, Ch. (2011) Rozwojowe kamienie milowe: rozwój ruchowy, Pediatria po Dyplomie vol. 15 nr 3
2. Kowalczykiewicz-Kuta, A. (2018), Kamienie milowe we wczesnej ocenie rozwoju dziecka, [w:] Siekierki, J., Zimnowody, M., Żurawickiej, D. (red.), Wybrane aspekty opieki pielęgniarskiej i położniczej w różnych specjalnościach medycyny Tom 6, Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu
3. Firek-Pędras, M. (2014), Rozwój psychosomatyczny małego dziecka – od urodzenia do 6. roku życia. Podstawowe problemy rozwojowe tego okresu, [w:] Skibska, J. (red.), Wspieranie rozwoju małego dziecka, Kraków: Wydawnictwo Naukowe ATH