Kalendarz szczepień niemowlaka – jak przygotować dziecko do szczepienia?

Spis treści:

• Szczepienia – czym właściwie są?
• Czym jest kalendarz szczepień?
  • Indywidualny kalendarz szczepień
• Szczepienia noworodka – pierwsze tygodnie życia pod lupą
• Szczepienia niemowlaka od A do Z
• Jak przygotować niemowlę do szczepienia?
• Kiedy należy przełożyć szczepienie niemowlaka?
• Niepokojące objawy po szczepieniu – na co zwrócić uwagę?

Szczepienia – czym właściwie są?

Od zarania dziejów różnego rodzaju choroby zakaźne wyniszczały miliony ludzi na całym świecie. Szukano więc sposobów, jak można im zaradzić, zwłaszcza biorąc pod uwagę wytworzenie tzw. odporności zbiorowej, która odnosi się nie tylko do ochrony jednostki, lecz w zasadzie całego społeczeństwa. Na tego typu profilaktykę pozwalają właśnie szczepionki.[1]

Są to specjalistyczne preparaty, które posiadają w sobie odpowiednie antygeny (bakteryjne lub wirusowe) oraz substancje stabilizujące i pomocnicze. Ich podanie do organizmu powoduje pobudzenie określonych mechanizmów odpornościowych, a konkretnie: odpowiedzi humoralnej oraz komórkowej (są to dwa rodzaje odporności nabytej, inaczej określanej odpornością swoistą). Dzięki temu rozpoczyna się wytwarzanie przeciwciał, które zmniejszają ryzyko choroby przy kolejnym kontakcie z określonym patogenem.[1] Wspomniane antygeny mogą mieć różne formy:

• drobnoustrojów żywych, tworzących tzw. szczepionki „żywe” – obecne w nich patogeny są osłabione i nie wywołają choroby, lecz jednocześnie mają zdolność wytwarzania odporności. Jako „żywe” określa się np. szczepionki przeciwko gruźlicy, rotawirusom czy ospie wietrznej;
• szczepionki „martwe” – w których bakterie i wirusy są zabite;
• inne – szczepionki inaktywowane, w których toksyny są nieaktywne, bądź zawierające fragmenty antygenów.[4]

Co więcej, poszczególne szczepienia można rozróżnić także w zakresie ilości antygenów, które zawierają. Wyróżnia się szczepionki:

• monowalentne – jednoantygenowe;
• poliwalentne – zawierające wiele antygenów istotnych dla danej choroby, np. szczepienie przeciw pneumokokom, które może być 13- lub 23-walentne;
• skojarzone – mające za zadanie ochronić przed różnymi chorobami. Zawierają kilka antygenów, skierowanych przeciwko różnym patogenom, jak np. szczepienie przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi. Co więcej, dostępne są nawet szczepienia wysoce skojarzone, np. „5w1” lub „6w1”.[1]

Warto przy tym pamiętać, że odpowiedź swoista rozwija się powoli – potrzebuje nawet kilku lub kilkunastu dni, by w pełni zacząć ochraniać organizm przed określonym drobnoustrojem.

Czym jest kalendarz szczepień?

Kalendarz szczepień to nazwa potoczna. Oficjalnie mówi się o Programie Szczepień Ochronnych, który co roku jest opracowywany przez Główny Inspektorat Sanitarny. Jest to nic innego jak „rozpiska”, kiedy i jakie szczepienia należy wykonać – które są obowiązkowe, które zalecane oraz jakie są zasady ich przeprowadzania.

Szczepienia obowiązkowe są bezpłatne i ich przeprowadzenie finansuje Ministerstwo Zdrowia. Co jednak istotne, można wybrane szczepienia obowiązkowe zastąpić innymi – tzn. zrezygnować z preparatów, które są refundowane, a wybrać wspomniane wcześniej szczepionki wysoko skojarzone. Są płatne, lecz wiążą się z mniejszą liczbą wkłuć, a tym samym mniejszą ilością stresu malucha. Mowa np. o szczepionce „5w1”, która zawiera w sobie ochronę przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis oraz Haemophilus influenzae typu B. Co ważne, są pewne grupy, wśród których preparaty skojarzone także są refundowane. Wśród nich znajdują się m.in. wcześniaki.

Jeśli zaś chodzi o szczepienia zalecane, to takie, za które należy zapłacić z własnego budżetu. Ich zaaplikowanie – jak sama nazwa wskazuje – jest jednak zalecane i jeśli rodzice mają takie możliwości finansowe, warto z nich skorzystać.

Co ważne, o kalendarzu szczepień dziecka warto porozmawiać już na pierwszej wizycie w POZ, którą określa się „wizytą patronażową”. Zazwyczaj ma miejsce w 2.-3. tygodniu życia dziecka. W jej trakcie powinno się omówić wszystkie dostępne opcje szczepień, w tym – jeśli rodzice są zainteresowani – schematy z wykorzystaniem szczepionek wysoko skojarzonych oraz tych, które nie są obowiązkowe, lecz zalecane.[4]

• Indywidualny kalendarz szczepień

Niestety, zdarzają się sytuacje, w których standardowe realizowanie kalendarza szczepień dziecka nie jest możliwe. Jeśli zatem wystąpią np. różnego rodzaju przesunięcia (wynikające chociażby z choroby dziecka i niemożności przyjęcia szczepienia we wskazanym okresie), należy opracować tzw. indywidualny kalendarz szczepień. Powstaje on pod okiem lekarza z poradni konsultacyjnej ds. szczepień i pozwala w bezpieczny sposób opracować plan wsparcia układu immunologicznego malucha.

Szczepienia noworodka – pierwsze tygodnie życia pod lupą

Kiedy odbywa się pierwsze szczepienie w życiu? Dziecko powinno przyjąć dwie szczepionki już w pierwszej dobie życia. Szczepienia odbywają się jeszcze w czasie pobytu w szpitalu i są to:

• szczepienie przeciwko gruźlicy (BCG)

Przeprowadzane w pierwszej dobie życia. Jest to szczepionka obowiązkowa, podawana śródskórnie. Określa się ją jako „żywą”, zawiera szczep prątka Mycobacterium bovis.[1]

• szczepienie przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B)

Ją także przeprowadza się podczas pierwszych 24 godzin życia malucha i również jest obowiązkowa dla wszystkich noworodków. Co ważne, jest to dopiero 1. dawka – pełny cykl szczepień przeciwko WZW B obejmuje podanie 3 dawek (I – w pierwszej dobie po urodzeniu, II – w 2. miesiącu życia po urodzeniu, III – w 7. miesiącu życia). Są to szczepionki „martwe”.[1]

Szczepienia niemowlaka od A do Z

Jako niemowlę określa się dziecko pomiędzy 2. a 12. miesiącem życia. W tym czasie rozwija się ono bardzo intensywnie, w tym także wzmacnia się jego układ odpornościowy. Dodatkowo pomagają w tym następujące szczepienia:

• przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi (DTP)

Szczepionka „nieżywa”, obowiązkowa, podawana domięśniowo w 3 dawkach, każda w odstępie 6-8 tygodni – I podaje się w 2. miesiącu życia dziecka, II w 3.-4. miesiącu, a ostatnią w 5.-6. miesiącu. Co ważne, istotne jest też podanie dawki przypominającej, co powinno mieć miejsce w 16.-18. miesiącu życia malucha (kolejna dopiero w 6. roku życia).[1]

• przeciwko Haemophilus influenzae typu B (Hib)

To także szczepienie obowiązkowe i należy je wykonać po ukończeniu 6. tygodnia życia malucha. Cały cykl składa się z 3 dawek podawanych przed ukończeniem 1. roku życia dziecka, a także 1 dawki uzupełniającej – tę należy podać w 2. roku życia. Podaje się ją domięśniowo.[1,4]

• przeciwko poliomyelitis (ostre nagminne porażenie dziecięce – IPV)

Szczepienie to jest obowiązkowe. W przypadku stosowania szczepionek nieskojarzonych w schemacie szczepienia IPV dawki podaje się w 3.-4. miesiącu, 5.-6. miesiącu, 16.-18. miesiącu oraz 6. roku życia. Natomiast przy użyciu szczepionek skojarzonych schemat jej podania obejmuje 3 dawki w 1. roku życia oraz 1 dawkę uzupełniającą, podaną w 2. roku życia. [1]

• przeciwko pneumokokom (PCV)

Szczepionka „martwa”, zawierająca antygeny kluczowych typów bakterii Streptococcus pneumoniae. Jest dostępna w formie 10- lub 13-walentnej. Jej podanie zaleca się u niemowląt od 2. miesiąca życia i jest to szczepienie obowiązkowe (aplikowane domięśniowo).[4]

• przeciwko rotawirusom (RV)

Szczepienie przeciwko rotawirusom jest obowiązkowe i obejmuje dzieci, które ukończyły 6. tydzień życia. Jest to szczepionka „żywa”, doustna, dostępna w dwóch wersjach: 1- lub 5-walentnej. Schemat opiera się 2 lub 3 dawki, podawane w 4-tygodniowych odstępach. Cały cykl powinien zakończyć się zanim dziecko ukończy pół roku.[1]

• przeciwko meningokokom (MenB i MenACWY lub MenC)

Są dostępne różne rodzaje szczepionek przeciwko meningokokom: skoniugowana monowalentna przeciwko meningokokom serogrupy C, 4-walentna przeciwko meningokokom z grup A, C, W135 oraz Y, a także białkowa, która chroni przed meningokokami z grupy B. Co istotne, nie są to szczepionki obowiązkowe, lecz zalecane (wykonuje się je odpłatnie). Schemat ich wykonywania zależy od rodzaju zastosowanej szczepionki. Najwcześniejsze opcje umożliwiają zaszczepienie maluchów już w 2. miesiącu życia. Co ważne, tego typu szczepienia można podawać niezależnie od szczepień ochronnych – nie ma wymaganego okresu, który należy odczekać.[1,3,4]

• przeciwko grypie (TIV)

To także szczepienie, które nie jest obowiązkowe, ani też refundowane. Jest jednak zalecane wszystkim dzieciom, które ukończyły 6. miesiąc życia. Są to szczepionki „żywe” lub „martwe”, co roku ich skład jest aktualizowany, a zawierają zwykle 4 różne wirusy grypy. Przeciwciała zaczynają być obecne w organizmie po około tygodniu od przeprowadzenia szczepienia. Dzieci, które są szczepione przeciwko grypie po raz pierwszy, dostają dwie dawki, podawane w odstępie co najmniej 4 tygodni. Co istotne, w ich przypadku – podobnie jak szczepienia przeciwko meningokokom – nie ma wskazanego okresu, który należy odczekać po podaniu któregoś ze szczepień obowiązkowych. Można je zaaplikować w dowolnym odstępie i uznaje się to za bezpieczne. Jedynie w przypadku zastosowania żywej szczepionki przeciwko grypie należy odczekać minimum 4 tygodnie przed podaniem innej żywej szczepionk[1,3,4]

Według kalendarza szczepień na 2023 rok, wszystkie inne szczepienia, w tym np. przeciw odrze, śwince, różyczce czy przeciwko ospie wietrznej, WZW typu A, kleszczowemu zapaleniu mózgu oraz HPV, powinny rozpocząć się już po ukończeniu 1. roku życia (przeciwko HPV można szczepić dopiero dzieci 9-letnie). Co istotne, większa część z tych szczepień jest zalecana, ale niefinansowana przez Ministerstwo Zdrowia.

Jak przygotować niemowlę do szczepienia?

Przygotowanie do szczepienia można podzielić na dwa obszary: praktyczny i emocjonalny. Ten pierwszy dotyczy przede wszystkim zabrania ze sobą pomocnych rzeczy. Kluczowa jest książeczka zdrowia dziecka – to właśnie w niej zapisywane będą wszystkie zaaplikowane szczepienia. Warto też zaopatrzyć się w akcesoria potrzebne do opieki nad maluchem. Przydatne mogą okazać się: pieluszki na zmianę, mokre chusteczki, smoczek etc.[4]

Jeśli zaś chodzi o sferę emocjonalną, szczepienia potrafią być wymagające nie tylko względem dzieci, lecz także rodziców. Warto jednak pamiętać, że maluchy doskonale wyczuwają stres i napięcie dorosłych. Wskazane jest zatem zachowanie spokoju, a także bycie gotowym na trudne emocje swojej pociechy – to przede wszystkim ona potrzebuje w tym czasie wsparcia.

Kiedy należy przełożyć szczepienie niemowlaka?

Przeciwwskazania do szczepień można podzielić na względne, czyli czasowe, a także bezwzględne. Te pierwsze oznaczają przypadki, w których konieczne jest odroczenie przyjęcia szczepionki tylko na określony czas, ponieważ dana sytuacja zwiększa ryzyko działań niepożądanych – gdy minie, owo ryzyko zostanie znacznie zmniejszone. Mowa m.in. o infekcjach, gorączce czy zaostrzeniu różnego rodzaju chorób przewlekłych.

Jeśli zaś chodzi o przeciwwskazania bezwzględne, tu należy m.in. wymienić: reakcję anafilaktyczną na wcześniejsze szczepienia lub uczulenie na określony składnik danej szczepionki (np. żelatynę, która znajduje się chociażby w szczepionce na półpaśca, czy drożdże – w szczepionce na WZW B).

Kolejne przeciwwskazania dotyczą przede wszystkim podawania szczepionek „żywych”. Odnoszą się do: niedoborów odporności (zarówno nabytych, jak i wrodzonych), zakażenia HIV, stosowania leków immunosupresyjnych, chemio- lub radioterapii. Co więcej, konieczny jest także odczekanie odpowiedniego okresu pomiędzy podaniem jednej „żywej” szczepionki a drugiej – stąd tak ważne jest kierowanie się kalendarzem szczepień, który tego typu przerwy dokładnie wyznacza.

W indywidualnych przypadkach mogą wystąpić dodatkowe przeciwwskazania, dlatego zawsze przed szczepieniem następuje spotkanie z lekarzem i tzw. kwalifikacja. To właśnie wtedy specjalista sprawdza, czy maluch może przyjąć określony preparat.

Niepokojące objawy po szczepieniu – na co zwrócić uwagę?

Na szczęście, znaczna większość dzieci nie doświadcza żadnych niepokojących stanów po podaniu szczepionek. Mimo wszystko, warto być uważnym, zwłaszcza podczas pierwszych 2-3 dni po wizycie. Czerwona lampka może zapalić się w momencie, gdy rodzic zauważy:

• zaczerwienienie i/lub obrzęk oraz tkliwość obszaru, w którym podany był preparat – zwykle ustępują samoistnie;
• gorączkę – zazwyczaj pojawia się w ciągu pierwszej doby po szczepieniu i po kilku dniach sama opada. Jeśli temperatura wzrasta powyżej 38ºC, pomocne będzie podanie leków przeciwgorączkowych (o ewentualne preparaty i dawki warto zapytać podczas kwalifikacji do szczepienia, by w razie trudności, od razy być przygotowanym do działania);
• zmiany nastrojów – rozdrażnienie, częsty i intensywny płacz, zwiększona senność, apatia. W większości przypadków trwają przez 1-3 dni, po czym ustępują i dziecko odzyskuje swoją naturalną energię.

Jak zatem widać, większość z objawów mija samoistnie i nie wymaga specjalistycznej interwencji. Jeśli jednak cokolwiek jest niepokojące, niepokojące symptomy są silne lub nie ustępują, należy skonsultować się z lekarzem. Jak to zostało wspomniane, rzadko zdarzają się poważniejsze powikłania po szczepieniach, ale lepiej dmuchać na zimne – bezpieczeństwo przede wszystkim.

Źródła:

1. Szymczyk, H., Szczepienia – najlepsza metoda zwalczania groźnych chorób zakaźnych, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2016, Tom 22, Nr 4, 245–252
2. Wariant 1. szczepienia obowiązkowe w 1. i 2. r. ż. – refundowane, rozkład wizyt wg Programu Szczepień Ochronnych, „szczepienia.pzh.gov.pl” [dostęp: 06.01.2022]
3. Wszystko o szczepieniach, „szczepienia.pzh.gov.pl” [dostęp: 06.01.2022]
4. Małecka, I., Matkowska-Kocjan, A., Stryczyńska-Kazubska, J., Talarek, E., Przewodnik po szczepieniach ochronnych dla rodziców małych dzieci, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, 2021